Dadmendiya veguhêz wekî amûrek ji bo avakirina aştiyê û rêgirtin li pêş binpêkirinên nû.
Pêşekî:
Bi salan e, em di Toreya Rojnamevanên Kurdên Sûriyê «SKJN» de, mîna rêxistinên din yên mafên mirovan yên Sûriyê û navnetewî, binpêkirinên li dijî rojnamevanan dişopînin û belge dikin, û em raportên salane diweşînin da ku bala cîhanê bikşînin ser asta binpêkirinên ku li herêmên me tên kirin. an jî li Sûriyê bi tevayî, bi hevkariya hevkarên me, ji ber rewşa dijwar ya mafên mirovan, û rojnamevanên ku di zindanên rejîmê de û di bin îşkenceyên hovane de hatin kuştin, ku beşek ji vê tengkasiyê bûn di dirêjahiya 14 salan de, armanca me ji destpêk ne tenê şopandin bû; Belê, em di wê baweriyê de ne, ku dê dipêşerojêde tu kes ji dadekirinê rizgar nebe û berpirsiyarên van binpêkirinan, dê di dawiyê de bên gunehbarkirin.
Di hemû raporên xwe yên salane de, heta ku ji destê me tê, me hewl daye ku rastiya karê rojnamevaniyê ronî bikin li gorî dabeşkirina deverên di bin kontrola desthilatên deverê (herêmên rejîmê, Hikûmeta Sûriyê ya Demkî, Hikûmeta Rizgarî, Hikûmeta Demokrat ya Rêveberiya Xweser), bi giranî herî bitir li ser herêmên kurdî yên ku bingehê kargeha me ne û hebûna endaman li bakur û rojhilatê Sûriyê ye, lê niha her tişt hatiye guhertin piştî rûxandina bilez ya rêjîmê, û Hikûmeta demkî dest danî ser desthilatê û piraniya parêzgehan kontrol kir ji bilî deverên ku me çavdêrî kiribûn, yanî divê em zû dest pê bikin ka çawa bi vê rewşa nû re mijûl bibin, û berevaniyê li ser hevkarên xwe yên ku bajarên wan hîn di bin kontrolkirina Tirkiyê û komên alîgirên wê, û yên ku mal û milkên xwe ji dest dane ji ber desteserkirina pêkhateyên wan, û ev tişta ku me bi belgekirina dosyayên curbecur dikir, bi hêviya ku roj were ku ev sûcdarên binpêkirinan bên darizandin. bi pêkanîna dadwerî ya berfereh ji bo tawanan li erdnîgariya hemû Sûriyê, da ku ew bi dadperwerî û dademendî li pey dawiya rêjîmê be, û ne tolhildanek di nav Sûriyan bi xwe de, belku bi rêya dadgehên dadmend û zelal û bi çavdêriya berdewam ji aliyê civaka navnetewî ve. û belkî ev kêşeya herî girîng e ku di dayîna Sûriyê de rû bi rû ye Baweriya pirsgirêka berpirsiyariyê.
Em kî ne?
Nivîsgeha Belgekirin û Çavdêriya Binpêkirinan girêdayî Toreya Rojnamevanên Kurdên Sûriyê «SKJN» ye, ku çarçoveyeke birêkûpêkkirina ragihandina serbixwe ye. Armanca wê berevaniyê li azadiya ragihandinê li deverên ku lê ne, bêyî cudahiya nijad, ol, netew, û nerînên saziyên ku lê dixebitin an jî aliyê êrîşkar; «SKJN» di nav rêzên xwe de rojnamevanên Kurdên Sûriyê û rojnamevanên din ji pêkhateyên din hembêz dike li hundir û derveyî Sûriyê.
Tore «SKJN» di 3/10/2012 de hate damezrandin û di destpêkê de bi navê «Yekîtiya Rojnamevanên Kurdên Sûriyê» bû, piştî ku komek rojnamevanên kurd yên derçûyên zanîngehên ragihandinê ya Şamê biryar dan; Ji bo pêdiviya başkirina rastiya ragihandina kurdî û bi giştî li ser asta Sûriyê, û bi taybetî jî li ser asta herêmên Kurdî, bi awayekî bêalî û pîşeyî, dûrî her alîyekî siyasî, li ser biryara kongira çaremîn ya ku di 8ê Tebaxa 2020an de bi erêkirina piraniya endaman hat lidarxistin, navê «Yekîtî» hat guhertin û bû «Tore»; Toreyê di amadekirina Rapora salane ya Binpêkirinan, jêderên wê endamên ku li herêmên curbecur tên belavkirin, bi rêya pîvanên taybet li gor yasa û peyamên navnetewî yên girêdayî parastina rojnamegeran, ku ji aliyê hêzên cihên şer li Sûriyê tên kirin, û alî û hêzên din yên derveyî wê, û nûçeyên ku ji aliyê dezgehên ragihandinê yên herêmî tên weşandin di dema binpêkirinan de, û navendên çavdêrîkirin û belgekirina binpêkirinan, piştî ku bi pisporî û hûrgulîn tên şopandin, û di rêya têkilyê bi kesên rastî bipêkirinê hatine.
Pîvana cîhanî ya azadiya Ragihandinê û Binpêkirinan
Li gorî pîvana salne ya Azadiya Ragihandinê ya Cîhanê ya 2024an, ku ji hêla «Rojnamevanên Sînornenas» ve hatî weşandin, ku her sal rewşa azadiya ragihandinê li 180 welat û herêman dinirxîne, ew pênc pîvanên nirxandina nû bikar tîne: (çarçoveya siyasî, çarçoveyek yasayî, çarçoweya aborî, çarçoweya civakî û çandî û ewlehî). Encaman destnîşan kir ku 36 welat di nav «zor dijwar» de, 49 welat wekî «dijwar», 50 welat di rewşek «pirsgirêk» de ne û 45 welatên mayî jî wekî «baş» an «hinek baş» hatine destnîşankirin. Di raporê de dudil nebû ku amaje bi nebûna eşkere ya vîndariya siyasî ji aliyê civaka navnetewî ve ji bo cîbicîkirina yasayên parastina rojnamevanan, nemaze biryara 2222 ya Encûmena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî. Sala 2024’an bi şerê li Xezayê derbas bû, bi hejmareke balkêş ji bûyer û binpêkirinên li dijî rojnamevan û dezgehên ragihandinê, di Pîvana Azadiya Ragihandinê ya Cîhanê ya sala 2024’an de di nav 180 welat û herêmên ku hatine lêkolînkirin de di rêza 157’an de cih girt. Di warê ewlekariya rojnamevanan de jî di nav deh welatên dawî de cih girt. Li gorî amarên Sendîkaya Rojnamevanên Filistînî, sala 2024an bûye çavdêrê binpêkirinên li dijî rojnamevanan li Xezeyê, ji ber ku ev navçe bûye yek ji cihên herî metirsîdar ji bo karê rojnamevaniyê, ku bûye sedema kuştina zêdetirî 100 rojnamevanan ji 7ê Cotmehê 2023 ve heta niha di destê hêzên Îsraîlê de ye.
Bi vî awayî, sala 2024an bi awayekî zor hejmara binpêkirinên dijî rojnamevanan de li seranserê cîhanê pir bûn, ji ber ku raporta salane ya «Rojnamevanên Sînornenas» amaje bi berdewambûna zêdebûna gefên rojnamevanan li dema pêkanîna erkên xwe dike. Raporê bi sedan rûdanên tepisandin û girtinên awerte, ji bilî rewşên windakirin û kuştina bi zorê, ew jî piştrast dike jîngeha dijminayetiyê li cihê ku rojnamevan tê de dixebitin.
Li cîhana Erebî rewş dijwartir bû, welatên weke Sûriye, Yemen û Misir di rêza welatên ku herî zêde mafên rojnamevanan binpê dikin de cih girtin. Binpêkirin qedexekirina weşana ragihandinî, girtina saziyên ragihandinê û darizandina yasayî ya rojnamegeran bi mehna yasayên dij-terorê pêk tê. Rêxistina «Rojnamevanên Sînornenas» ragihand ku rojnamevan li vê herêmê ji ber nebûna parastina yasayî û rewşa aloz ya siyasî rastî metirsiyên ducarî tên.
Binpêkirinên li dijî rojnamevanan li Sûriyê
Li gorî raporên rêxistinên mafên mirovan yên navneteweyî û herêmî, Sûriye di sala 2024’an de yek ji cihên herî metirsîdar bû ji bo karê rojnamegeriyê. Komîteya Parastina Rojnamegeran diyar kir ku Sûriye hîn jî di nav welatên ku rêjeyên necezakirinê di rêzên bilind ye, ji ber ku rojnamevan ji aliyên cuda yên şer ve tên armanckirin. Binpêkirinên li Sûriyê di nav xwe de girtinên awerte û girtina dirêj bêyî dadgehkirin, û herwiha destdirêjî û gefên rasterast. Evê rewşa dijminayetî bûye sedema kêmbûna ragihandina azad û pirbûna çavdêriya xwebixweyî di nav rojnamevanan de. Dazanîn diyar dikin ku rojnamevanên serbixwe û çalakvanên ragihandinê yên herî bitir rastê Binpêkirinan dibin, ji ber nebûna parastina saziyan bandor bûnê.
Li gorî Rêxistina «Rojnamevanên Sînornenas», «Ji sala 2011’an ve rejîma Sûriyê û hevalbendên wê bitirî 181 rojnamevan ji ber rengê karê wan hatin kuştine. Roja 9ê Kanûna Yekem ya 2024an, roja ku rêjîmê ket destê (Heyet Tehrîr el-Şam), herî kêm 23 rojnamevan di zindanên welat de hebûn, 10 jî winda bûn, ku heft ji wan qurbaniyên windakirina bi zorê bûn, ku Sûriyê di pileya 179ê de hişt (ji nav 180 welatan), li gor pêvana Azadiya Ragihandinê ya Cîhanê.
Piştî ku komên rikeber piraniya erdnîgariya Sûriyê kontirol kirin û hemû girtîgehên ku rikeber û rojnamevanên dijberê rejîmê tê de bûn vekirin, ti aliyekî navên rojnamevanên girtî yan wendabûyî eşkere nekirin, ev yek jî nîşan dide ku ew di navendên girtinê de hatine kuştin, yan jî ji hêla hêzên parastinê ve hatin kuştin. Bi kontrolkirina komên rikeberiyê, bi serkêşiya «Hey’at Tehrîr el-Şam», tirsa ji bêdengkirin, tirsandin, armanckirina rojnamevanan, û sepandina çavdêriyê wê li ser wan zêde bibe, li ser bingeha ezmûna wan ya berê li Idlibê dema ku wan gelek rojnamevan girtin, ji ber karê wan.
Binpêkirinên li dijî rojnamegeran li Bakur û Rojhilatê Sûriyê
Tevî ku Rêveberiya Xweseriya Demokratîk gelek caran rêzgirtina ji azadiya çapemeniyê li Bakur û Rojhilatê Sûriyê re ragihandibû jî, sala 2024’an gelek binpêkirin li dijî rojnamegerên herêmê pêk hatin. Nivîsgeha Çavdêrî û Belgekirina Binpêkirinan ya Toreya Rojnamevanên Kurdên Sûriyê karî 13 rûdan karî bû bibelge bike, di nav wan de kuştin, girtina awerte, nehiştina ragihandina bûyeran û desteserkirina alavên ragihandinê, û herwiha bombebarankirina rojnamevanan ji aliyê Tirkiyê ve dema ku wan karê xwe yê rojnamevaniyê dikirin, yên ku bi mebest û rasterast bûn. Her wiha binpêkirinên berdewam ên wê li bajarên Kurdan yên dagirkirî (Efrîn, Serêkaniyê/Rasel-Ain, Girê Spî/Tel Abyad), piştgiriya wê ji komên çekdarên girêdayî wê re, û rûmalkirina binpêkirinên wan yên ji bo ku neyên dadekirinê. piştî salekê, dibe ku bûyerên armanckirin û kuştina rojnamevanan ji aliyê Tirkiyê ve hatine kirin, kiryarên diyarin ku Turkiyê hemî raporên rêxistinên mafên mirovan li paşguh xistin, ku berdewamiya armanckirina wê ya binesaziyê û deverên sivîl piştrast dikin, yên ku rojnamevan bi awayekî xwezayî wê bişopînin. Encam ew bû ku wan berdêlên giran rojnamevanan dan ji bo pêkanîna pîşeya xwe û rola xwe ya di eşkerekirina rastiyê de, tevî hin tedbîrên ewlekariya pîşeyî di nav sînorên qebûlkirî de di heyama dawî de, li gorî rêgezên rêxistinên navneteweyî.
Tora medyaya civakî jî bûye çavdêrê pirbûneke berçav di kampanyayên armanckirina rojnamevanan de li bakurê rojhilatê Sûriyê. Komek ji hesab û rûpelên kesên «girêdayî» Rêveberiya Xweser bi eşkere gef li hejmarek rojnamevan xwar, navên wan jî bilêv kirin û ew bi girêdana bi aliyên derve, bi taybetî bi Tirkiyê re, gunehbar kirin. Ji ber vê yekê, Ofîsa Şopandina Binpêkirinan û Belgekirinê di wê baweriyê de ye ku gefên bi vî rengî yên serhêl ne tenê jiyana rojnamevanan xistiye metirsiyê, lê di heman demê de bûye sedem ku jîngehek dijminane were afirandin, ku bandorê li karîna wan ya xebata azad û ewle dike. Ev diyarde pêwîstiya lezgîn bi tedbîrên rasteqîn ji bo parastina rojnamevanên li herêmê ji gefên Ilîketronî û laşî derdixe pêş. Rojnameger ji ber zagonên tund û rêkarên rêveberî yên ku xebatên ragihandinê asteng dikin rastî kotekiyên bitir tên. Van kiryaran metirsiyek mezine ji bo cihêrengiya ragihandinê û karîna rojnamegeran ku rastiyê bi pêbawerî û serbixwe ragihînin.
Di sala 2024’an de hejmara rûdanên binpêkirinên Rêveberiya Xweseriya Demokratîk
Azadiya ragihandinê yek ji wan bingehên herî girînge ku mirov dikare xwe bispêre civakên demokratîk û azad yên li ser bingeha beşdarbûna di avakirina azadiya raman û derbirînê de, ku rojnameger û alavên ragihandinê spartî bingehên mukûm ji azadiya Ragihandinê, wê demê dikarin gavên girîngtir û bibiryartir bavêjin ji bo dabînkirina heşkerebûnê û berpirsiyariya desthilatên xwecihî. Ji ber vê yekê peywira me berdewamî parastina rojnamegerane, ew bi tena serê xwe naçin zindanan û girtinê; Belê, asayiş û parastinê hene ku azadiya wan sînordar dikin û wan digrin, û yên ku bi darê zorê bi heman awayî hatine windakirin, û her binpêkirina mafên wan berevajî yasayên navnetewî ye, ji ber ku ew dengê rastiyê ne û gihandina wê ji raya giştî re, û dema ku em çavdêrî û belge dikin, ji bo bicîkirina rastiyê û serketina dademendiyê ye, yanî dema ku em wan diparêzin – em bi riya wan rastiyê diparêzin.
Di raporê de di nava salekê de 13 bûyerên binpêkirinan; Li dijî rojnameger û saziyên ragihandinê, di nav de rûdanên armanckirinê û gefên komî, sê dozên girtinê, 2 rewşên kuştinê, sê bûyerên destdirêjiyê û binçavkirina demkî, her wiha du rûdanên armanckirinê tîmên ragihandinê, ku di encamê de ajokarê tîmên ragihandinê birîndar bû, û di nav rojnamevanan de birînên sivik, û sê rûdanên tengasîkirina û gefxwarinê kuştinê, ku yek ji wan bi eşkereyî bû, û ya din jî tevayî bû, bêyî ku tu dezgeheke fermî wan gefan bispêrê xwe. û tawanên neyasayî li ser girûpeke rojnamevanan, tevî ku bi nav dikirin «girêdayî» bi Rêveberiya Xweser re, û rûdana sêyem li derveyî çarçoveya erdnîgariya Sûriyê bû. Encama binpêkirinên sala 2024’an ên li herêmên Rêveberiya Xweseriya Demokratîk wiha ye:
1- Di 13.01.2024an de, grûpeke çekdara rûpêçayî ya girêdayî Hêzên Parastina Giştî ya girêdayî Asayişa Rêveberiya Xweseriya Demokratîk, çalakvan û rojnamevan Dijwar Tewfîq li bajarê Amûdê li bakurê rojhilatê Sûriyê girt û birin cihekî nenas. Ew di 17ê Çile 2024 de hat berdan.
2- Di 15.3.2024an de, li bajarê Reqayê, payên Asayîşa Giştî, yên girêdayî Rêveberiya Xweser, destdirêjî li rojnamevan Merwa Nasîf kirin, ku wek peyamnêra malpera «SY Plus» kar dike, û dest danîn ser alavên wê yên rojnamevaniyê, dema ku wê xwenîşandaneke çalakvanan li bajêr dişopand.
3- Rojnameger Rakan Ehmed ji aliyê komeke çekdar ya girêdayî Asayîşa Rêveberiya Xweseriya Demokratîk ve, ku weke peyamnêrê ajansa «Nûdem Rojava» li bajarokê Girkê Legê/El-Mabadê li bakurê rojhilatê Sûriyê kar dike, hat girtin roja Înê 29.03.2024ê û bo cihekî nediyar hat birin. Di 28ê Mijdara 2024ê de hat berdan.
4- Rojnamevan Ehmed Sofî roja Sêşemê 02.04.2024 li ser rêya serekî ya navbera bajarê Dêrikê û gundê wî Banê Qesr/Bab Elhewa ji aliyê girûpeke çekdar ya rûpêçayî ve bi Otombîla spî ve «VAN», rojnamevan Ehmed Sofî hat girtin û bo cihekî nediyar birin. Di 7ê Îlona 2024an de hat berdan.
5- Rojnameger Ebdullah El-Xelef, ku peyamnêrê dezgeha «Rozana» ye, sibeha roja duşemê 27.05.2024, rastî destdirêjiyê hat û hat girtin ji aliyê hêzên Asayîşa ser bi Rêveberiya Xweser ve li bajarê Reqayê, di dema ku xwenîşandanek dişopand, ku Komek ji cotkaran li dijî derxistina bûhayê genim yê sala 2024’an ji aliyê Rêveberiya Xweser ve û redkirina wê ji aliyê welatiyan ve û li ber avahiya Rêveberiya Xweser li bajarê Reqayê xwepêşandan dikirin.
6- Roja Duşemî 10ê Hezîrana 2024an, rojnamevan Cûm3a Ekaş, peyamnêra Al Arabiya/El Arabiya Al Hedath, rastî kiryarek dijayetî û gefên kuştinê ji aliyê kesên ku li ser medyaya civakî post û daxuyaniyên vîdyoyê bi navên xwe û wêneyên xwe eşkere belav kirin, hişyarî didin rojnamevan ku jiyana wî wê di metirsiyê de be, dema bikeve bajarê Reqa li bakurê Sûriyê, ev gefe lê hatin xwarin rojekê piştî ku kanalê raportek lêkolînê weşand ku tê de rojnamevan mijara belavbûna dermanên hişbir û eşkerekirinabelavbûna dermanên hişber bi ferehî. Li gorî hin çavdêran ku di raporê de peyivîn gelek jin laşê xwe dan bo peydakirina ewî dermanî piştî ku bûn serxweşê wê.
7- Rojnameger Kemal Şêxo roja Çarşemê 14ê Tîrmeha 2024an dema ku karê xwe dikir, ji aliyê hêzeke girêdayî Hêzên Asayişa Hundirîn a Rêveberiya Xweseriya Demokratîk ve li bajarê Hesekê, li bakurê rojhilatê Sûriyê, hat girtin û destdirêjî lê hat kirin, ew Peyamnêrê rojnameya «Eşerq El-Ewset», ku bi fermî ji aliyê Dezgeha Ragihandinê ve hatiye destûrkirin, ew birin şaxeke Hêzên Asayişa Hundirîn li navenda bajarê Hesekê, dema ku wî bûyerên vê dawiyê yên ku li bajêr diqewimin dişopand. û neçar kirin ku alavên wî, di nav wan de kamêra û kelûpelên wî yên kesayetî, radest bike, û nehiştin ku ew bi berpirsekî re hevdîtin bike.
8- Roja Pêncşemî 24ê Cotmeha 2024an, firokeyeke bêfirokevan ya artêşa Tirkiyê li bajarê Amûdê li rojavayê bajarê Qamişlo, otomobîleke rojnamevanî ji dezgehên cuda kire armanc, di demka ku ewan êrîşên blefiran li ser dezhehên Kehrebê pombebaran dikirin, ji wan: Cemîl Omer ji «Radiyoya Orkeş», Sîmav Muhemmed ji Dezgeha «Hawarê», Osman Bulut, Fewaz Muhemmed û Ciwana Cûm3a ji «Ronahî TV».
9- Roja Pêncşemî 19ê Çileyê-Paşîn 2024an, firokeyeke bêfirokevan ya artêşa Tirkiyê, otomobîleke rojnamevanên «ANHA»yê li nêzîkî bendava Tişrîn ya gundewarên Kobanî yê Bakur û Rojhilatê Sûriyê kir armanc û di encamê de nûçegihanê wê Cîhan Belkîn hat kuştin.
10- Roja Pêncşemî 19ê Çileyê-Paşîn 2024an, firokeyeke bêfirokevan ya artêşa Tirkiyê dema ku rojnamevan Nazim Deştan ji bo şopandina êrişên li ser Bendava Tişrîn û Pira Qerqozaqê karê xwe yê rojnamevaniyê dikir, hat kuştin ji encama ewê êrişa li ser tîmên ragihandinê.
11- Rojnamevan Şêrîn Şakir, ku li Swêdê berpirsa Nivîsgeha torê ye «SKJN», ji hêla rûpelên li ser medyaya civakî ve, her weha mêr û kurê wê jî, rastî kiryarek domdar ya destdirêjî û gefekirinê hatî, û tevî ku hemî belgeyên gefekirinê radestî berpirsên desthilatdarên swêdî kirin, lê kiryarên gefekirina wan ne rawestiyan.
12- Roja Pêncşemî 19ê Çileyê-Paşîn 2024an, firokeyeke bê firokevan ya artêşa Tirkiyê otomobîleke rojnamevanên «ANHA»yê li nêzîkî bendava Tişrîn ya gundewarên Kobanî yê Bakur û Rojhilatê Sûriyê kir armanc, û di encamê de ajokarê wê Ezîz Hec Bozan birîndar bû.
13- Komek ji rûpelên giştî û her wiha kesên bi navên sexte û rûpelên «alîgirê» Rêveberiya Xweser, li dijî rojnamevan û çalakvanên sivîl li Rojava û bakurê rojhilatê Sûriyê, dest bi karekî qirêj bi pilan kirin. Van rûpelan xwe dispêrin weşandina nûçeyên derew û tawanbarkirinên çêkirî bêyî pêşkêşkirina tu belgeyên pêbawer, bi mebesta qirêjkirina navûdengê van rojnamevan û çalakvanan û dijyayetiya wan, bi vî awayî wan dixin ber metirsiyên giran. Di lîsteyê de gelek rojnamevan hebûn: (Cano Şakir, Cîhad Derwîş, Şefan Brahîm, Sîmav Hesen, Sîrwan Hecî Birko, Hemze Hemkî, Îvan Hesîb, Eye-Dîn Mella, Ûmer Koçerî, Welat Ehmî, Naz Hemî, Sebah Mîranî, Selam Hesen, Hozan Hadî).
Desthilatdarên Herêma Kurdistana Iraqê jî rojnamevan Silêman Ehmed piştî salekê ji binçavkirinê serbest berdan, dema ku ji bakur û rojhilatê Sûriyê di dergehê Fîşxabûrê re derbasî Herêma Kurdistanê dibû, piştî bidawîhatina Bênfedana wî ku bi malbata xwe re derbas kiribû li bajarê Helebê-Sûriyê, ew di 25ê Cotmeha 2023an de hatibû girtin, û di 6ê Çileya 2025an de hatibûn berdan, piştî rakirina hemî tawanan yên li dijî wî.
Tore her sal amaje bi dosyeya «Serwerê rojnamevanên bi zorê winda» li herêmê dike û di raportên xwe yên salane de, çarenivîsa ne diyar ya hevkarê meyî rojnamevan Ferhad Hamo, peyamnêrê kenala «Rûdaw»ê bo yazdeh sal li ser hev ku windabûye, ji 15.12.2014ê de ji aliyê terorîstên DAIŞê ve hatibû revandin, û heta niha jî dosyaya wî li ber çavane û nehatiye çareserkirin, tevî bangewaziyên malbata wî yên hevdem ligel salvegera revandina wî, û daxwaza eşkerekirina çarenivîsa kesên bi zorê hatine windakirin, ji bilî wê yekê ku Tore «SKJN» di hemû hevdîtinên xwe yên ligel rêxistinên navnetewî û NY «UN» de li rewşa wî dipirse.
Tevî rûxandina rêjîmê…mal û milkên rojnamevanan li bajarên dagîrkirî ji xwediyên wan re nehatiye vegerandin.
Toreyê her wiha di raportên xwe yên salane de di şeş salên borî de 50 rûdanên destdanîna ser mal û milkên rojnamevanan li deverên (Efrîn, Serêkaniyê/Ras al-Ain, Girê Spî/Til Ebyed û Til Temrê) bi belge kirine; Artêşa Tirkiyê yên ku wan deveran dagîr dikin, bi alîgiriya wan grûpên çekdar yên layingirê wê, hîn ew binpêkirinên wan aliyan berdewam dikin.
Tevî rûxandina rêjîma Sûriyê û rizgarkirina bajar û bajarokên ku cihê jidayikbûna van koçberan, ew venegeriyan wan ji ber vê yekê ew milk û mal ji xwediyên wan re nehatin vegerandin, niştecihan yên hindik ku vegeriyan bajarên xwe, mal û milkên xwediyên cih berî ku birevin wêran kirin, û ew talan kirin bêyî ku tu berdêl bidin xwediyên wan yên rastîn, çi sivîl çi malbatên rojnamevanan.
Tiştên ku di salên bûrî de hatine kirin, yasayên şer li ber çavan nagirin, ku bi awayekî eşkere talankirin an desteserkirina malên taybet bi zorê ji bo karanîna kesane qedexe dike, belkî ew di nav rêzikên ku vê yekê wekî tawana cengê binav dibe, eger ew dever pevçûnên dualî têde bibe, û ev tişt berdewam bûye, yasa û rêkarên di vê çarçoveyê de hişkere û diyar in, ji ber ku rê nadin şervanan desteserkirina mal û milkên welatiyan ji bo bikaranîna kesane, li gorî vê yekê jî armanca desthilatdarên niha ewe ku dadperwer û dadmend bin, paşê karê wan yê herî girîng piştî pirsa girtiyan peydakirina cihan ji bo malbatên bêwar û yên malên wan wêran bûne, û radestkirina malên desteserkirî ye sê bajaran (Efrîn, Serêkaniye/Ras al-Ain, û Girê-Spî/Til Ebyed) ji xwediyên wan yên resen re, dibe ku ev mijar beşeke girîng ya prensîbên navneteweyî yên «Pinheiro» ye, ku yasayên navneteweyî yên bi berfirehî di derbarê vegerandina Xanî û milkan de nîşan dide, mal û milk di çarçeweya vegera penaber û awareyan de, û dibêje ku «hemû penaber û kesên derbider bû û mal-milkên wan desteserbûne, mafê wan heye ku mal û/an zeviyên ku ji wan hatine bêparkirin bi awayekî ku mafê vegerê binpê neke, vegerînin.», dagîrkirin yan wêrankirina mal û milkên kesane û taybet yên awareyan dikare bibe astengek li pêşiya vegera wan, û ev tişt rastî welatiyên ewan bajaran hat.
Li gorî raporên salane yên torê yên salên 2019, 2020 û 2021ê, 50 rûdanên desteserkirina mal û milkên rojnamevanan bi vî awayî hatine tomarkirin: 20 rûdan li herêmên Efrînê, 28 rûdan li Serêkaniyê/Rasa el-Eyn, yek rûdan li Girê Spî/Til Abyed, û herwiha bûyerek li Tel Temir, ku li ser malbatên çekdaran û hin malbatên Iraqî hatin belavkirin, û wek her sal em diyar dikin ku hin navên kesên bi darê zorê hatine koçberkirin hene ku nehatine gotin, ji tirsa canê xizmên wan ji komên çekdar, û ji bo ku ji aliyê MITê Tirkiyê neyên şopandin, û hin ji wan koçber bûn, dest danîn ser hin mal û milkên wan, lê ji bo parastina yên mayî jî me navên wan heşkere nekirine. Her wiha, divê bê zanîn ku gelek ji van rojnamevanan êdî ti têkiliya wan bi van sazî û dezgehên ragihandinê re nemaye; û ne karmendên wan dezgehan ne, lê belê bi dezgehêne din re kar dikin.
Ev jî bi referansa dîroka belgekirinê; Belê, ew ji bo berjewendîyên din kar dikin.
Mal û milkên ku li bajarê Serê kaniyê/Res al-Aynê hatine desteserkirin ev in:
1- Firqeya «Sultan Mûrad», ku beşeke ji (Artêşa Niştimanî) ye, roja 17ê Cotmeha 2019an dest danî ser mala malbata rojnamevan Şêrîn Mihemed Elî Şakir li bajarê Serê Kaniyê û kirin baregeheke leşkerî.
2- Mala rojnamevan Serdar Mele Derwîş Rêveberê Giştî yê Tora Nûçeyan ya «Aso».
3- Mala rojnamevan Muhyeddîn Îso ku bi gelek malperên herêmî, erebî û navneteweyî re dixebitî, mala wî bi amadebûna waliyê tirk yê Rihayê veguherî dibistana ezberkirina Qur’ana Pîroz.
4- Mala wênekêş Rodî Seîd, wênekêşê dezgeha nûçeyan ya «Reuters»ê.
5- Mala rojnamevan Ebdulhelîm Silêman Ebdulhelîm, peyamnêrê beşa erebî ya rojnameya «The Independent» û pêşkêşkarê bernameya Radyoya «Arta».
6- Mala rojnamevan Orhan Kemal, peyamnêrê malpera «Êzdîna».
7- Mala rojnamevan Ala El-Rûbaî, peyamnêra Tora Nûçeyan ya «Aso» û sernivîskarê dezgeha «Taa Merbûta».
8- Mala rojnamevan Ezedîn Salih, ku berê wek peyamnêra Radyoya «Arta» kar dikir.
9- Mala wênekêşê kenala «Kurdistan 24» Heysem Hecî ku rastî gef û zorê hat.
10- Mala rojnamevan Hesen Ebdullah ku wek peyamnêrê kanala «KNN» kar dikir, piştî wê yekê bi zorê penaberî Herêma Kurdistana Îraqê bû, piştî ku hemû mal û milkên xwe ji dest da, û çekdaran dest danîn ser hemû tiştên malbata wî û beşek jî şewitandin, ku niha jî bi awayekî demkî li bajarê Qamişlo dimîne.
11- Mala rojnamevan Husên Zeydo, peyamnêrê berê yê «KNN» û «North Press», ku ew jî bi neçarî koçberî Herêma Kurdistana Îraqê bû, piştî ku komên çekdar dest danîn ser hemû milkên wî.
12- Mala rojnamevan Hîşam Erefat ku li gel gelek dezgehên ragihandinê yên navnetewî wek hemehegê nûçeyan kar dike, ji bilî karê wî wek sernivîskarê nûçeyan bi zimanê Îngilîzî di malpera kanala «Kurdistan 24»ê de.
13- Mala rojnamevan Şiyar Mihemed, li Serê Kaniyê/Ras El-Eyn, peyamnêrê kanala «Zagros» li bajarê Silêmaniyê li Herêma Kurdistana Îraqê.
14- Mala rojnamevan Selman Mano, peyamnêrê Tora Nûçeyan ya «Aso».
15- Mala rojnamevan Alan Osman, li Serê Kaniyê/Ras El-Eyn, ku di gelek dezgehên herêmî û navneteweyî de kar dikir.
16- Mala Rojnamevan Lîloz Hekkarî, li Serêkaniyê/Ras al-Eyn, pêşkêşvana bernameya Radyoya «WaşûKanî».
17- Mala malbata rojnamevan Şêra Osê, pêşkêşvana radyoya «VON FM» û peyamnêra berê ya «RojavaTV».
18- Mala rojnamevan Şêrîn Noman, peyamnêra berê ya radyoya «ARTA FM».
19- Mala Sîpan Mûsa peyamnêra «ARTA FM».
20- Mala rojnamevan Nûrî Xelîl peyamnêrê beşa werzîşê ya radyoya «ARTA FM».
21- Mala rojnamevan Rodî Eyo, radyoya «ARTA FM».
22- Mala wênegir Yûsef Birro.
23- Mala wênegir û sînemager Azad Evdikî.
24- Mala wênegir Şêx Hemo.
25- Mala rojnamevan Silêman El-Tewîl, peyamnêrê kanala «Ronahî» li Serê Kaniyê/Ras El-Eyn.
26- Mala wênegir Diyar Mi’io.
27- Komên Sûrî yên ser bi Enqerê ve dest danî ser milkên piraniya karmendên Radyoya «Waşûkanî».
28- Çeteyên (Artêşa Netewî) dest danîn ser mala hevkarê me Ridwan Reşîd Osman «Ridwan Bêzar» û mala malbata wî ya li bajarê Girê Spî, tevî maleke din ya wan li gundê «Sûsk»ê, û kirin baregeheke leşkerî, rojnamevan Ridwan Bêzar wek peyamnêr bo kenala «Kurdistan 24» kar dikir, berî niha ji ber karê wî yê rojnamevaniyê çendîn gefên kuştin û serjêkirinê xwaribûn.
29- Di 10.10.2019an de li gundê El-Dawidiyê yê girêdayî bajarê Serê Kaniyê/Ras El-Eyn, ku hatiye dagirkirin mala hevkarê me Selman Selman, endamê Toreya Rojnamegerên Kurdên Sûriyê hate desteserkirin, malbata wî bi darê zorê ji aliyê komên çekdar yên girêdayî dewleta Tirkiyê ve hatin koçberkirin.
30- Çekdarên rikeberiyê yên ser bi Tirkiyê ve, dest danî ser mala rojnamevan Idrîs Ebdullah, ku di ragihandinê de bi navê «Dilyar Cizîrî» dihat naskirin, li gundê Reşîdiya yê ser bi bajarokê Til Temrê ve, ku ji aliyê birêveberî ve girêdayî bajarokê Til Temrê ye; Belê, ne tenê dest danîn ser mala wî, pêre jî dest danîn ser erdê çandiniyê yê wan, ku 50 donim tê texmînkirin, li gel Bîr û hemû pêdiviyên wê.
Berdewamiya koçkirina bi darê zorê di bin gefa girtin û kuştinê de ji aliyê komên (Artêşa Niştimanî ya Sûriyê) ku bajarê Efrînê dagîr kirine, ji van hevkarên jêrîn:
1- Nûçegihanê berê yê kanala asmanî ya «Kurdistan 24» û radyoya «Rozana», rojnamevan Mihemed Bello ji ber gefên komên çekdar û desteserkirina mala wî li Efrînê bi darê zorê ji cih û warên wî hat koçkirin û heta niha jî gefên kûştinê ji aliyê Tirkiyê tê xwarin ji rûpelên turkî hîn berdewame.
2- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Cîhad Ebdo, nûçegihanê dezgeha Nûçeyan ya «Hawar»ê, ji Efrînê, ji ber ku jiyana wî ketiye metirsiyê de.
3- Piştî gefên komên çekdar, veguhestina bi zorê ya rojnamevan Roj Mûsa, nûçegihanê dezgeha Nûçeyan ya «Hawar»ê berdewame.
4- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Newroz Reşo, peyamnêra «Dengê Amerîka» û peyamnêra kanala «Al-Hurra» ya Emerîkî, piştî gefxwarinê.
5- Berdewam koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Ehmed Qutmê, peyamnêrê berê yê dezgeha «Smart», bo Kurdistana Îraqê, ji ber gefên grûpên sûrî yên ser bi Enqerê ve.
6- Berdewamiya veguhestina bi zorê ya rojnamevan Ehmed Şefîe Bîlal ku li gel dezgeha nûçeyan ya Rûsî kar dikir.
7- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Nûrhat Hesen, peyamnêrê dezgeha Nûçeyan ya «Hawar»ê.
8- Berdewamiya koçkirina bi zorê ya rojnamevan Sîdo Îbo, peyamnêrê dezgeha Nûçeyan ya «Hawar»ê.
9- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Mizgîn Gursîhe, peyamnêra kanala «Ronahî» û desteserkirina mala wê li bajarê Efrînê.
10- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Cafer Çavo, peyamnêrê dezgeha Nûçeyan ya «Hawar»ê û desteserkirina mala wî ji aliyê hin nişteciyan ve.
11- Berdewamiya koçkirina bi zorê ya rojnamevan Tîrast Cûdî, peyamnêrê dezgeha «Hawar»ê û desteserkirina mala wî ji aliyê çekdaran ve.
12- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Mûzir Şêxo, peyamnêrê berê yê kanala «Ronahî», û desteserkirina mala wî ji aliyê çekdaran ve.
13- Berdewamiya koçkirina bi zorê ya rojnamevan Memo Hesen ku berê di rojnameya «Ronahî» de dixebitî.
14- Berdewamiya koçkirina bi zorê ya rojnamevan Selah Îbo ku berê di rojnameya «Ronahî» de kar dikir.
15- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Jiyan Hacî ku berê di dezgeha «Hawar»ê de kar dikir û niha di Toreya ragihandinî ya «Rûdaw»ê de ye.
16- Berdewamiya koçkirina bi zorê ya rojnamevan Idrîs Henan ku di rojnameya «Ronahî» de dixebite.
17- Berdewamiya koçkirina bi zorê ya rojnamevan Hesen Tehsîn Nasir ku berê di rojnameya «Ronahî» de dixebitî.
18- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya wênegir Zekeriya Şêxo ku wek wênekêş di kanala «Ronahî» de kar dike.
19- Berdewamiya koçkirina bi zorê ya rojnamevan Şerîf Mihemed ku berê di kanala «Ronahî» de dixebitî.
20- Berdewamiya koçkirina bi darê zorê ya rojnamevan Hesen Qoşo ku bi «Rojava TV» re kar dikir.
Çima belgekirin?
Toreya Rojnamevanên Kurdên Sûriyê «SKJN», hertim raportên xwe yên salane li ser rewşa azadiyan li herêmên kurdî derdixe, çi qas be jî binpêkirinên ku tên kirin, bi awayekî serbixwe û bi awayekî pîşeyî, bêyî layen û bê zor û bê tirsê evê rastiyê weke heyî eşkere dike; li gel hebûna hemî aliyan nakok li vê herêma erdnîgarî li bakurê rojhilat û herêmên cuda yên Rêveberiya Xweseriya Demokratîk, bû sedema dijwariya erkê tîma çavdêrî û belgekirinê bitir kiriye, pêre jî destwerdana rasterast ya Tirkiyê li hin herêman û dagirkirina bajarên girîng yên kurdan (Efrîn, Serêkaniyê/Ras El-Eyn, Girê Spî/Til Ebyed) û berdewamiya operasyonên asmanî û bejayî yên artêşa Tirkiyê bi komên çekdar re, di heman demê de gelek binpêkirin li dijî rojnamevanan kirin, desteserkirina mal û milkên wan, ji bilî ziyanên mezin di nav sivîlan de, û van êrîşan, cudahî nexist navbera sivîl û leşkeran, û Rojnamevanan, wek salên bûrî, çi bi rêya firokeyên şer û çi bi rêya firokeyên bêfirokevan, ku îsal Otomobîla xebatkarên kanala «Jin TV» li ser rêya Qamişlo û Amûdê kirin armanc, ku bû sedema mirina şofêrê wê û birîndarbûna giran rojnamevanek ku li ser kar bû û raporek amade dikir ji bo kanalê. Ev hemû jî ji ber bêberpirsiyarî û bêdadekirinê pêk ne hatin. Ji ber vê yekê, parastina rojnamevanan û berevanîkirin û pêşxistina mafên wan, yek ji armancên sereke yên Toreya Rojnamevanên Kurdên Sûriyê ye, ji ber ku nepêbendî bi standardên navnewtewî yên parastina xebatkarên di warê ragihandinê de, xebatên rêxistinên ku wan diparêzin lawaz dike, û eve ku Nivîsgeha Belgekirin û Şopandina Binpêkirinan di Toreyê de bi şopandina binpêkirinên ku li herêmên kurdî diqewimin, û pêşkêşkirina rastî û belgeyan ji rêxistinên navnetewî û raya giştî re dike, ji bo guhertina siyaset, kiryar û reftarên ku binpêkirina hemû aliyan bihêztir dike, bi taybetî deverên ku endamên Toreyê û hevkarên wan yên ragihandinê lê ne, ku ji rêxistinên din yên mafên mirovan û ragihandinê re zore ku bigihîjin wan.
Domahîk
Binpêkirinên ku rojnameger bi wan re rû bi rû dimînin ji kuştin, girtina awerte, windakirina bi zorê, êrîşên laşeyî, desteserkirina amûran, tawanên bêbelge, navpîskirin, an jî sînordarkirina karê wan, heta gefên kuştinê, nexasim yasayên ku li ser wan hatine biryarkirin ku wan sînordar dike, ji mafên wan yê rewa, nemaze mafê wan yê azadiya raman û derbirînê, ev yek di hewlekê de ye ji aliyê desthilatdarên herêmî ve ji bo tengkirina azadiya ragihandinê, ji bo ku dengê rastiyê bibirin; ew piraniya dozên girtinê sedemên sereke ji girtinê diyar nakin, wan jî nabin dadegehên pispor li gorî pîvanên dadwerî, lewra Nivîsgeha Çavdêrî û Belgekirina Binpêkirinan ya Toreya gava binpêkirinan belge dike, li pêş cave xwe datîne ku dibe ew girtin bê sedem be, nemaze bi ne rewayîye girtinê û tawanên bi goman, ev yek ji wan xalên ku hatine guftûgo kirin, ku dadwerî û rêxistinên mafên mirovan, heta roja îro, nikanin berpirsiyarê binpêkirinan bigrin, di nav de ew binpêkirinek dijwar jî, û ev yek ji me daxwaz dike ku em tekez li ser vê yekê bikin, girîngiya avakirina mekanîzmayek navneteweyî ji bo vepirsîna tawanan, wek giringiyek ji civaka navneteweyî re, li herêmên nakok, komkirin, yekkirin, parastin, şirovekirin û amadekirina dosyayan ji bo hemû rûdanan re, heta li cihên li derveyî hebûn û çavdêriya me jî, weke pêşengiyeke sereke ji bo civaka navneteweyî, û pêwendiya berdewam bi yên rastî binpêkirinan tên, dûrî piçûk-mezinahiya wê. Ji ber vê yekê, hemû peymanan tekezî li ser pabendbûna li gorî xala 19 ya Peymana Navnetewî ya Mafên Sivîlayetî û Siyasî ji bo parastina azadiya raman û derbirînê ji bo hemû kesan kirin, û ku ev maf mercê bingehîne ji bo pêşkeftin û mezinbûna civakek demokratîk, ku ji aliyê serweriya yasa û rêzgirtina ji mafên mirovan re û naskirina wê yekê ku xebata ragihandineke azad, serbixwe û dadperwer yek ji bingehên sereke yên civaka demokratîk e. Herwiha di gotarên xwe de tekezî li ser wê yekê kir ku pêwîste hemû xebatkarên ragihandinê û jêderên rojnamevanî bitir bên parastin û ewlekariya niştimanî weke mehne neyê bikaranîn, tevî tekoşîna li dijî terorê nebe mehne ji bo sînorkirina azadîya raman û derbirînê; Peywira li gor mafên mirovî ya navneteweyî, ku di biryara Encûmena Ewlekariyê 1738 (2006) û biryara Encûmena Mafên Mirovan ya Neteweyên Yekbûyî (NY) 27/5 ya 25ê Îlona 2014an de li ser ewlehiya rojnamevanan, û berçavgirtina rojnamevan û pisporên ragihandinê yên ku peywirên rojnamevanî yên metirssîdar li deveran pêk tînin, careke din piştrast kir, di şerê çekdarî de ew wek sivîl tên nasîn, û divêt rêz li wan bê girtin û wan bi parêzin. Di heman demê de pêzanînek taybet li ser metirsiyên ku rojnamevanên jin û pisporên ragihandinê di karê xwe de rû bi rû dibînin, nemaze dema ku ji deverên nakok radigihînin, û tekezî li ser giringiya pejirandina nêzîkatiyek hestiyar ya zayendî di berçavgirtina tedbîrên ji bo çareserkirina ewlehiya rojnamevanan de. Her tim li Peymana Cenêvê ya 12ê Tebaxa 1949an, û Protokolên bitir yên 8ê Hezîrana 1977an, bi taybetî xala 79ê ya Yekemîn Protokola pêre ya têkildarî parastina rojnamevanên ku karên rojnamevanî yên metirssîdar li herêmên şerê çekdarî dikin, li ber çavan wergirin.
Hemû tiştên li jor ji bendên Peymana Navnetewî ya Ewlehî û saxlembûna rojnamegeran û pisporên ragihandinê yên din girîng in, ji ber ku rewşa rojnamevanan di rewşên şerê çekdarî de, tevî diyarbûna bendên yasayî, hinekî nezelal dimîne. Li vir em digihin encamê ku em, li Navenda Çavdêrî û Belgekirina Binpêkirinan ya Toreya Rojnamevanên Kurdên Sûriyê «SKJN», nîgeraniya xwe derdixin li ser berdewamiya êrîşên ku ji aliyên cihên yên şer li Sûriyê têne destpêkirin -heta piştî rûxandina rêjîmê- wekî yek ji tawanên herî mezin yên binpêkirin û tawanên li dijî rojnamevanan, ku rê li ber pêkanîna karê wan digire û mafên wan yên bingehîn binpê dike. Ji ber vê yekê, divê hemû aliyên şer dev ji kiryarên windakirina bi zorê, binçavkirin û tirsandinên awarte berdin û rojnamevan û pisporên ragihandinê tenê ji ber naveroka pêşkêşî dikin ne li gorî siyaset û armancên wane, û eşkerekirina binpêkirin û şaşîtiyên wan, pêre jî pirsgirêka bêdadekirinê, ku bûye rewşek ku divê bê sînorkirin, ji bo dademendî li ser her kesên gunehkar bête bikaranîn.
Tora Rojnamevanên Kurdên Sûriyê
Nivîsgeha Çavdêrî û Belgekirina Binpêkirinan Qamişlo, 25 Çile 2025